De wandeling begint bij het (oude) Stadhuis, Oude Vismarkt 4. Vanuit het stadhuis linksaf:
(1) Oude Vismarkt 10 bis: Oude Vismarkt 10a (vroeger 10bis) is boven de winkel. Betty Sara Löbschen is uit het Barbaraziekenhuis gehaald op 9 april 1943.
(2) Oude Vismarkt 11: Sara Karoline Seckl-Mautner werd in de oorlog vermoord in Sobibor. Haar zoon Karl Seckl overleefde de oorlog doordat hij kon onderduiken.
Op het kruispunt (de 4 hoeken) rechtdoor:
(3) Tollenstraat 1: Mozes Wolff staat bij de burgerlijke stand genoteerd als kantoorbediende. Mozes stierf in Westerbork, zijn zus Rebecca in Sobibor. Uit een brief van burgemeester Keestra van 1 april 1943, blijkt dat hij tevergeefs trachtte voor hen vrijstelling te krijgen.
(4) Tollenstraat 7: Hier was de smederij en winkel van de familie Saltzherr gevestigd. Bij hen in dienst (met kost en inwoning) was de smidsknecht Isodoor Coronel uit Amsterdam. Hij wilde emigreren naar Israël en is bij het afscheid nemen van zijn moeder in Amsterdam samen met haar opgepakt.
Ga terug naar de kruising en sla rechtsaf:
(5) Kattenstraat 10: De manufacturenhandel in Kattenstraat 12 was eigendom van Louis Bernhard en Bernhard David Wijsenbeek. In 1921 kwam hun oom Samuel namens de Vrijheidsbond in de gemeenteraad. Hij is gemeenteraadslid gebleven tot december 1940, toen hij zich onder druk van de Duitse bezetting moest terugtrekken. Samen met zijn eveneens ongehuwde zuster Flora woonde hij naast de winkel in de Kattenstraat 10.
(6) Kattenstraat 14: Johanna David Wijzenbeek, woonde met haar zoons Louis en Bernhard aan de andere kant van de winkel op nummer 14. Johanna is samen met haar zoons omgekomen in Sobibor.
Johanna is op 9 april 1943 overgebracht naar Vught. De zoons zijn waarschijnlijk daarna op eigen gelegenheid naar Vught gegaan.
(7) Kattenstraat 17: Gabriel Benjamin Walg woonde hier met zijn broer Ruben. De broers hadden samen de slagerij. Gabriel was de vee inkoper, Ruben was de slager in de slagerij. In 1927 traden zij uit de joodse gemeente. Ruben trouwde met een protestants meisje, hij overleefde de oorlog. Gabriel werd vermoord in Sobibor. Hun grootvader legde de eerste steen voor de nieuwe synagoge.
Bij de kruising rechtsaf (bij Lutherse kerk): Achterstraat. Sla na de Franse School de 1e straat linksaf. Lange Havendijk. Aan het eind rechtsaf: De Loentjes. De steen ligt rechts naast nummer 12.
(8) De Loentjes (Voorheen Hoge Dorp 11): Cees van den Ham was meubelmaker bij Kramer-Freher in Culemborg. Hij woonde met zijn vrouw Jannigje van den Ham en zoontje Cor in het Havendijkkwartier op Het Hoge Dorp 11 (tegenwoordig De Loentjes). Vanwege zijn lidmaatschap van de Communistische partij is hij op 25 juni 1941 gearresteerd. Hij is omgekomen op 3 mei 1945 in de Lübeckerbocht aan boord van de Cap Arcona door een vergissingsbombardement van geallieerden.
Loop nu weer terug tot de Lutherse kerk en ga rechtdoor de Herenstraat in.
(9) Herenstraat 7: Meijer Alexander Merts was voddenkoopman en handelaar in gebruikte spullen. Zowel hij als zijn vrouw Roosje Bacharach zijn in Sobibor omgekomen. Zij woonden in het huisje van de ouders van Meijer Alexander.
Ga verder door de Herenstraat en hou bij de splitsing, rechts aan, langs het parkeerterrrein, de brug over voorbij de molen: Het Jach.
(10) Het Jach 15: Henricus van Lierop werkte in Culemborg als sigarenmaker bij de Cadena. Willem was erg actief bij de Communistische partij en werd op 25 juni 1941 gearresteerd. Hij is door (experimentele) vergassing om het leven gebracht te Bernburg op 23 juni 1942.
Ga terug naar het begin van het huizenblok en sla linksaf richting Burg.Keestrasingel Halverwege de dam ligt de steen:
(11) Kolfbaan 4: Hier aan de stadsgracht stond een rijtje huisjes. Op nummer vier woonde Saartje van Spier (achter de bomen). Het pad voor deze huisjes heette de Kolfbaan. In de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn de huisjes gesloopt.
Over het water ( de oude stadsgracht) rechtsaf: Westersingel.
(12) Westersingel 82: Maurits Gans woonde met zijn tweede vrouw en drie kinderen op de Westersingel 82. Maurits was belastingontvanger in Culemborg. Hij zat met zijn vrouw ondergedoken op de Triosingel en beiden hebben evenals hun dochter Hanny, de oorlog overleefd. Zijn beide kinderen uit zijn eerste huwelijk, Salomon en Henri, zijn in 1944 opgepakt in Bennekom (verraden) en in Auschwitz omgekomen. Henri Gans was een getalenteerd dammer, zgn eindspelcomponist.
Ga weer terug en hou in de bocht rechts aan: Burgemeester Keestrasingel. Bij de kruising linksaf: Prijssestraat en oversteken. Na het water rechtsaf: Westerwal. Tweede straat linksaf: Nieuwstraat.
(13) Nieuwstraat 42: Manuel was uitdrager en handelaar in lompen en oud ijzer. In april 1935 ging hij failliet, maar bij de Nieuwjaarsadvertenties in 1936 in de Culemborgse Courant was hij weer present. Manuels vrouw had in de voorkamer een winkeltje, waar zij kant verkocht. Zij hadden twee zonen en een dochter Sanny, maar Sanny is nooit aangegeven bij de Burgelijke Stand. Zij heeft Bergen-Belsen overleefd en is via Zweden naar Nederland teruggekeerd.
Aan het eind van de Nieuwstraat rechts aanhouden: Boerenstraat. Ga aan het eind rechtsaf: Zandstraat. Ga rechtdoor en de rotondes oversteken: Rijksstraatweg.
(14) Rijksstraatweg 9: De 62-jarige binnenvaartschipper Arnold. G. Sterk werd op 25 juni 1941, samen met zijn zoon Speijer, gearresteerd vanwege hun lidmaatschap van de Communistische partij. Op 5 mei 1942 is Arnold in Neuengamme vermoord. Op 1 augustus 1942 werd zijn zoon Speijer, in de trein naar het concentratiekamp Dachau vermoord.
(15) Rijksstraatweg 11: Aart Vermeulen was secretaris van de Nederlandsche Bouwvakarbeidersbond en sympathiseerde met de Communistische partij. Hij is op 8 maart 1945 in Fort De Bilt gefusilleerd.
Loop nu weer terug naar de Zandstraat.
(16) Zandstraat 35: Abraham van Spier en Co, vleeshouwers, Zandstraat 35. “Co” was de neef van Abraham, Marcus van Spier. Ook de zoon van Abraham, Marcus (Zandstraat 30) werkte in de zaak.
(17) Zandstraat 30: Marcus Elias van Spier werkte in de slagerij van zijn vader op Zandstraat 35. Sara Brommet was op 21 juni 1922 naar Culemborg gekomen.
(18) Zandstraat 22: De familie Van Gelderen werd geboren in Rotterdam en is van daaruit op 2 juli 1940 naar Culemborg gekomen. De vader was koopman in onroerende goederen. Zij zijn begin oktober 1942 opgehaald. De jongste van dit gezin, een baby, was niet aangegeven bij de Burgerlijke Stand, waarschijnlijk bewust. Toen het gezin werd opgehaald werd de baby meegenomen door een buurvrouw. De baby werd naar een ander adres gebracht en heeft daardoor de oorlog overleefd.
Loop verder rechtdoor rechts op de Zandstraat. De Varkensmarkt over. Rechtsaf de Jodenkerkstraat in tot het eind.
(19) Jodenkerkstraat: De voormalige synagoge staat aan het eind van dit straatje. Is nu eigendom van de Ned. Gereformeerde Kerk. Bij de ingang ligt een grote Stolperstein. Aan de achterzijde is een monument voor alle in de oorlog vermoorde Joodse Culemborgers.
Steek nu via de brug de stadsgracht over naar de Oostersingel en loopt rechtdoor: Van Pallandtdreef.
(20) Van Pallandtdreef 3: Henk Vermeulen organiseerde vanaf 1943 in Culemborg het plaatselijke LO-werk, de landelijke organisatie voor hulp aan, met name joodse, onderduikers en maakte later deel uit van de plaatselijke Knokploeg (verzetsbeweging). Op 31 juli 1944 werd hij door de Duitsers gearresteerd en op 18 november 1944 te Aurich-Engerhafe vermoord.
Loop terug naar de voormalige synagoge naar de Varkensmarkt en sla direct rechtsaf. Via de Binnenpoort zijn we op de Markt.
(21) Markt 47: De broers Gabriël en Dries Wijsenbeek hadden op Markt 47 een slagerij. In de tuin achter de slagerij stond de koosjere worstfabriek. Hun zus Rosetta woonde in 1942 in Almelo, maar is vanuit Culemborg gedeporteerd.
(22) Markt 23: Jetta de Beer-Frank was in 1898 getrouwd met Hyman de Beer. Ze werd op 9 april 1943 uit het Algemeen Ziekenhuis aan de Dokter Hockesingel gehaald en gedeporteerd.
Jetta is een week later in Sobibor omgekomen. Haar zoon Louis heeft, evenals zijn vrouw, de oorlog overleefd. Hij was ondergedoken op een boerderij in de buurt.
(23) Markt 7:
Hermann Aussen (loodgieter) is in 1937 vanuit Zutphen met zijn gezin naar Culemborg gekomen. Aan het begin van de oorlog zijn zij in het pand Markt 7 getrokken.
***Einde wandeling***
Joodse inwoners
Herenstraat 7
Kattenstraat 10, 14 en 17
Kolfbaan 4
Markt 7, 23 en 47
Nieuwstraat 42
Oude Vismarkt 10 bis en 11
Tollenstraat 1 en 7
Westersingel 82
Zandstraat 22,30 en 35
***
Politiek/Verzet
Het Jach 15
Hoge Dorp 11 (=De Loentjes)
Rijksstraatweg 9 en 11
Van Pallandtdreef 3
Aan de Achterweg is de Joodse begraafplaats
Referenties:
Culemborgse voetnoot 2012-46, Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden, beschikbaar op deze link.