Een van de mooiste plekken van Culemborg wordt gevormd door de Volencampen, net buiten het directe centrum. De ‘Volencampen’ komen al voor op de plattegrond van Verstraelen uit 1621. Dit gebied, gelegen tussen de vier dreven, behoorde vroeger tot het kasteel van Culemborg en was het terrein waar de veulens en paarden van de kasteelheren graasden, vandaar de naam. De Volencampen behoren sinds 1748 toe aan de Oranjes en is een zogeheten kroondomein.
De Elisabethdreef, de Van Pallandtdreef, de Wilhelminadreef en de Waldeck Pyrmontdreef vormen samen de stratenvierhoek, die de Volencampen omsluit. Binnen enkele maanden zal het nieuwe appartementencomplex worden bewoond, dat aan de Volencampen op de plaats van de oude Elisabeth-hof is gebouwd.
Maar wie zijn die naamgevers van de vier dreven en wat was hun betekenis voor Culemborg? We beginnen deze serie met Elisabeth van Culemborg.
De Elisabethdreef is vernoemd naar Elisabeth van Culemborg en wordt in de volksmond ook wel de ’s-Heerenhofdreef genoemd. De dreef loopt immers ook langs de ‘hof’ van de heren van Culemborg. Deze tuin behoorde bij het kasteel van Culemborg.
Omdat de verbinding met Tiel erg slecht was werd in de 18e eeuw een zandweg naar Tiel aangelegd. Deze kreeg de naam ‘Tielse Zandweg’. Langs diezelfde route werd in het begin van de twintigste eeuw een trambaan aangelegd waarover vanaf 1906 een stoomtram naar Tiel reed, het T.B.C.-lijntje (Tiel-Buren-Culemborg). Het deel van de verbinding dat langs de Volencampen liep werd, nadat deze tramlijn in 1918 was opgeheven, vanaf 1928 officieel Elisabethdreef genoemd.
Elisabeth (1475-1555) was de oudste dochter van Jasper van Culemborg en Johanna van Bourgondië. Jasper en Johanna kregen behalve Elisabeth nog een aantal kinderen, maar doordat al hun zonen op jonge leeftijd stierven werd Elisabeth de erfdochter.
In 1502 huwde Elisabeth met Jan van Luxemburg, heer van La Ville. Hij was raads- en kamerheer van Filips de Schone. Twee jaar later – in 1504 – stierf Elisabeth’s vader waarna zij Vrouwe van Culemborg werd. Enkele jaren later – in 1508 – stierf ook haar man, Jan van Luxemburg, en hertrouwde ze in 1509 met Anthony van Lalaing.
Doordat haar ouders vaak aan het Bourgondisch-Habsburgse hof vertoefden, kwam Elisabeth in haar jeugd en ook later door haar huwelijken, in aanraking met de daar heersende pracht en praal. Anthony en Elisabeth woonden afwisselend in hun kasteel te Hoogstraten en hun huizen te Mechelen en Brussel. Na het overlijden van haar grootvader – Gerard II van Culemborg – in 1480 trok het gezin meer naar het kasteel in Culemborg maar pas na het overlijden in 1540 van haar echtgenoot Anthony van Lalaing verbleef Elisabeth permanent in Culemborg. Zij liet buiten de gracht een grote tuin met een zomerverblijf aanleggen voor een achterneefje, Floris van Pallandt, en voor zijn zusjes (ongeveer het gebied waar het oude Barbaraziekenhuis stond dat later omgevormd is tot appartementencomplex).
Vrouwe Elisabeth is van grote betekenis geweest voor Culemborg.
Op verschillende plekken in de stad treffen we nog herinneringen aan haar aan. Een bronzen standbeeld, vervaardigd door Mari Andriessen, bij het Elisabeth Weeshuis en een bronzen beeld in de kasteeltuin, vervaardigd door Marianne Neve. Dit laatste beeld werd op 9 december 1999 onthuld, precies 444 jaar na haar overlijden.
Na haar overlijden bleek uit haar testament dat zij een legaat naliet dat bestemd moest worden voor de zorg van weeskinderen. Hiermee werd in 1560 een weeshuis opgericht dat de naam Elisabeth Weeshuis kreeg. Nadat dit weeshuis eeuwen later – in de vijftiger jaren van de twintigste eeuw – niet meer als zodanig functioneerde, is uit de fondsen die vrijkwamen een bejaardenhuis opgericht. Dit kreeg ook Elisabeth’s naam: de Elisabeth-hof. Dit bejaardencentrum dat aan de Van Pallandtdreef stond, is inmiddels afgebroken. In 2016 werd er nieuwbouw gerealiseerd op een andere plek in de stad – aan de Vuurvlinderlaan – maar het behield dezelfde naam.
Ook tijdens haar leven zorgde Elisabeth al voor de ouderen. Zo stichtte zij in 1532 het Elisabeth Gasthuis voor ‘arme luden’. Dit gasthuis stond opzij van de Lange Havendijk, op de plaats waar nu nog steeds een aantal woningen voor bejaarden staan, het ‘Noorderhof’.
Vlak voor het overlijden van Elisabeth in 1555 verhief Karel V de ‘Heerlijkheid Culemborg’ tot Graafschap. Elisabeth stierf kinderloos en achterneef Floris I van Pallandt volgde haar op. Elisabeth was de laatste telg uit het oude geslacht van de heren van Culemborg.
Bronnen
Culemborg beeld van een stad, P.J.W. Beltjes en P.W. Schipper, 1988
Culemborgs glas, Th.J. van Kessel
Culemborgse Voetnoten, uitgave Oudheidkundig Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden: nr.11/12-1994; nr.17-1996; nr.20-1998; nr.33-2005; nr.45-2012; nr.48-2013; nr.65-2019
De Betuwe, Dr. R.F.P. De Beaufort en Drs. Herma M. van den Berg, 1968
Elisabeth Weeshuis Museum
Expositie Culemborgers in straatnamen vernoemd, Alies Derwig, 2013
Historische Beschrijving van Culemborg, A.W.K. Voet van Oudheusden, 1753
Het kasteel Culemborg nader bekeken, Stichting Kasteeltuin Culemborg, 1992
Alies Derwig, Culemborg 2021
