In elke Nederlandse stad vond je inde 18e eeuw wel een herberg. Je kon er eten, drinken en overnachten. Op de kamers vond je meestal geen wastafels met stromend water en ook was er geen elektrisch licht. Het licht kwam van petroleum lampen. In de kleine kamers stond een krakend ledikant met wat eenvoudig beddengoed en een tafeltje met een waskom en een lampetkan. De kamers waren niet verwarmd, waardoor het er in de winter ijskoud was. Op de kamers waren er geen wc’s, maar naast het ledikant stond een kastje met daaronder een po.
Donkere ruimtes
Een kachel of een open haardvuur vond je alleen in de gelagkamer en natuurlijk het kolenfornuis in de keuken. De gelagkamer was meestal een donkere, rokerige ruimte met een tapkast en wat tafeltjes en stoeltjes. Bedienend personeel was er meestal niet. De kastelein zorgde voor alles wat de klant nodig had. Veel kamers hadden de herbergen meestal niet. Hooguit vier of vijf kamers.
De meeste Culemborgers trof je zelden of nooit in een herberg. Wel zochten veel Culemborgers in die tijd hun vermaak in kroegen en in de zogenaamde ‘hok- en mothuizen’ (in 1724 door het stadsbestuur verboden). In deze huizen werden regelmatig danspartijen met drank en spelen gehouden. Dat moet in die tijd een vrolijke boel zijn geweest, vooral als men weet dat in hokhuizen niet-met-elkaar-gehuwden bijeen kwamen en in de mothuizen bedaagde ontuchtige vrouwen woonden.
Loophuizen
Aan het einde van de 18e eeuw waren er in Culemborg nog een aantal vervaagde overblijfselen hiervan onder de naam van ‘loophuizen’. Het verschil tussen kroeg en loophuis kwam eigenlijk er op neer dat een kroeg onder controle stond van de politie en een loophuis niet. Er waren in die tijd ‘huizen’ waar oud en jong vertier konden vinden. Voor het overige bestond er voorde jeugd geen enkele afleiding. Men ging dan ook op jonge leeftijd al naar de kroeg, omdat het eigen huis dikwijls geen enkel comfort bood.
Aan de Westerwal (nu Molenwal) tegenover de Papensteeg bevond zich een kroeg die De Dierentuin heette. Van de Westersingel af kon je die kroeg bereiken via een houten bruggetje,dat in het midden met een getralied hek kon worden afgesloten. Over die brug kwamen de ‘betere lui’ en het was daar ‘s avonds altijd ‘rendez-vous’. Dan waren er, verspreid door de hele stad, de kaartlegsters. Hier konden de getrouwde en ongehuwde mannen alles te weten komen over wat hun vrouwen en verloofden stiekem uitvoerden!
Daar werd dan gezellig een ‘slokkie’ bij gedronken. Erger – veel erger – waren de loophuizen waar de ontluikende jeugd, vooral zondagsavonds, in kleine clubjes bijeenkwam. Er werd dan onderling ‘gelapt’. Dat wil zeggen, er werd geld bij elkaar gelegd voor jenever. Het hoofd van het gezin ging dan in een slijterij drank halen en tijdens zijn afwezigheid werden met de vrouw allerlei afspraakjes gemaakt.
Bijna altijd was het hoofddoel om de man dronken te krijgen. Hij kreeg het leeuwendeel van de jenever en als de roes was ingetreden, werd hij met vereende krachten de bedstee in gejonast. Daarna volgden in de regel allerlei bacchanale tonelen, waarin scènes voorkwamen à la Adam en Eva.
Veranderingen
Door de opkomst van de trein, waardoor de reismogelijkheden verbeterden, verdwenen na 1870 de herbergen geleidelijk aan uit het stadsbeeld. Burgers sprongen nu in het gat dat was ontstaan door het wegvallen van de herbergen. Overal werden door ‘gewone’ mensen cafés – of wat daar voordoor moest gaan – geopend. Meestal werd de voorkamer van het huis opengesteld voor mensen die daar een versnapering wilden gebruiken.
Aan de inrichting van de kamer veranderde maar weinig. Schilderijtjes en schemerlampjes bleven aan de muur en ook de kleedjes op de tafel. In korte tijd schoten in het hele land deze cafés als paddenstoelen uit de grond. Dit gaf vaak veel overlast doordronken cafégangers. Door de overheid werd al snel ingegrepen. Het aantal toegestane cafés werd afhankelijk gesteld van het aantal inwoners van een stad.
Twintigste Eeuw
Het begin van de twintigste eeuw betekende een keerpunt in de inrichting van de cafés. Jugendstil, en later Art-Deco, vonden hun weg naar de tapperijen, vooral in de grote steden. De gewone kroegbaas had meestal geen geld voor een nieuwe inrichting. Zijn bestaan was zo marginaal dat er geen mogelijkheden waren voor een nieuwe inrichting. Hooguit hing hij een wagenwiel met perkamenten lampenkapjes boven de stamtafel.
Als er wel wat geld was, dan kwam er een hoge, houten lambrisering langs de wanden. De buffetkasten achter de tap kregen glas-in-lood, evenals het bovenlicht. Soms met gebrandschilderde afbeeldingen van brancheverwante beroepen, zoals de brouwer en de kuiper. Ook volkswijsheden waren geliefd als interieuraccessoire.
In de eerste helft van de vorige eeuw telde Culemborg 14 cafés, 4 hotels, 2 lunchrooms met hotelaccommodatie,1 pension en 2 proeflokalen.
Lijst van Cafés
Veerweg
Café Het Veerhuis. Eigenaar: familie Mason
Café Wachtkamer der Stoomboten. Eigenaar: de heer Van de Heuvel
Vismarkt
Café Jan de Man
Herenstraat
Café Van Heusden, Geheelonthouderscafé in het pand van het Luxor-theater. In de volksmond aangeduid als ‘De Koekiestrommel’.
Kattenstraat Café Rosing, Café Bijvoet
Markt
Café Het Centrum. Eigenaar: Antoon van de Linden
Café-restaurant Van Gelder. Eigenaar: Familie Van Gelder
Varkensmarkt
Café-restaurant en stalhouderij De Engelse Ruiter. Eigenaar: mevrouw Miltenburg
Prijssestraat
Café Het Bronzen Paard. Eigenaar: de heer Sanders
Zandstraat
Café Mina Hussen
Café De Werkman. Eigenaar: Katholieke Arbeiders Beweging (KAB)
Westersingel
Café Van Lend
Rijksstraatweg (bij Nieuwebrug)
Café Van der Hoef
Hotels en Pension
Havendijk
Hotel en lunchroom Lachniet. Eigenaar: mevrouw Lachniet. Dit bedrijf had 7 verhuurbare slaapkamers:1 tweepersoonskamer en 6 eenpersoonskamers. De tweepersoons kamer en 1 eenpersoonskamer lagen op de parterre en vielen in de prijsklasse van ƒ 2,25 voor logies met ontbijt. De overige kamers bevonden zich op de bovenverdieping en hiervoor bedroeg de prijs ƒ 1,75 voor logies met ontbijt.
Oude Vismarkt
Hotel en lunchroom Victoria. Eigenaar de heer A. Pels Dit bedrijf had 8 verhuurbare slaapkamers: 2 tweepersoonskamers en 6 eenpersoonskamers. De prijs voor logies en ontbijt was ƒ 1,50 per persoon.
Markt
Pension Prins, Huize Den Keyzer.Eigenaar: de heer W. Prins. Dit bedrijf had 9 verhuurbare slaapkamers:4 tweepersoonskamers en 5 eenpersoonskamers. De prijs voor logies en ontbijt was ƒ 2,50 per persoon. Pension Prins werd in 1939 aangeduid als het modernst ingerichte bedrijf van Culemborg.
Hotel Veen. Eigenaar: de heer S. P. Veen Dit bedrijf had 4 verhuurbare slaapkamers: 2 tweepersoonskamers en 2 eenpersoonskamers. Per 1 januari 1939 was de prijs voor logies met ontbijt ƒ 2,25 per persoon. Gezien de inrichting van de kamers was dit een redelijke prijs, aldus de heer Jansen, controleur buitendienst van de gemeente Culemborg.
Hotel Vulto. Eigenaar: de heer W. A. Vulto Dit bedrijf had 11 verhuurbare slaapkamers: 2 tweepersoonskamers en 9 eenpersoonskamers. De prijs voor logies en ontbijt was ƒ 2,00 per persoon.
Varkensmarkt
Hotel De Klok. Eigenaar: de heer J. Merkens Dit bedrijf had in 1939 nog maar 4 verhuurbare slaapkamers: 3 tweepersoonskamers en 1 eenpersoonskamer. Dit aantal was eerder beduidend groter,maar door de bouw van een danszaal achter het café moesten er kamers worden opgeofferd. De prijs voor logies en ontbijt was ƒ 2,00 per persoon.
Stationssingel
Hotel Het Wapen van Gelderland. Eigenaar: de heer N. de Jong. Dit bedrijf had 10 verhuurbare slaapkamers:4 tweepersoonskamers en 6eenpersoonskamers. De prijs voor logies en ontbijt was ƒ 2,00 per persoon. De inrichting van het bedrijf was in1939 al zeer ouderwets. Op de kamers was geen stromend water. Het bedrijf bestond op dat moment al 50 jaar.
Proeflokalen
St. Janskerkhof
Proeflokaal van de heer Dorus Pels, later overgenomen door de heer Wulterkens.
Prijssestraat
Proeflokaal van de heer Wammes. Beide proeflokalen waren ingericht als een winkel, compleet met toonbank. Tegenover de toonbank stonden een aantal stoelen. Je kon hier de drank per fles kopen maar ook kon je een borreltjebestellen en op een van de stoelenplaats nemen.
Culemborgse horeca: ‘Hotels, Pensions, Cafés te Culemborg, die Duitse inkwartiering hadden of nog hebben’. 21 januari 1941. Regionaal Archief Rivierenland te Tiel
Culemborgs volksleven in de negentiende eeuw, Otto de Beus. Oudheidkundig Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden
